Boek is nog steeds verkrijgbaar

Vanaf nu is de namenlijst beschikbaar, download deze via de link hieronder:
https://heemkundewahlwiller.nl/wp-content/uploads/2023/02/Namenlijst-het-panhuis-v1.0.pdf

LEVEN IN EN ROND HET BANPANHUIS VAN MECHELEN.

Ets van het Panhuis.

Tijdens een infomorgen van de Heemkundevereniging Mechelen in 2017 bleek dat bij de inwoners van de voormalige gemeente Wittem nauwelijks iets bekend was van de geschiedenis van een van de mooiste gebouwen in die plaats. Zelfs zijn naam, Panhuis, deed bij weinigen een belletje rinkelen. Omdat dit gebouw van belang is geweest voor heel Wittem, werd besloten om samen met de Heemkundevereniging Wahlwiller een onderzoek te starten naar de geschiedenis van deze voormalige brouwerij.

RENTMEESTERREKENINGEN

Dankzij de bewaard gebleven rentmeesterrekeningen van de heren van Wittem (aangevuld met enkele andere aktes) is er veel over het gebouw, zowel het oude (vakwerk) als het nieuwe (naar een ontwerp van de Akense bouwmeester Mefferdatis) en zijn bewoners opgediept.

MEER DAN HET PANHUIS

Genoemde rekeningen bleken niet alleen veel informatie te bevatten over het Panhuis maar ook over andere ‘overheids-gebouwen’, gebouwen die eveneens eigendom waren van genoemde bestuur-ders van Wittem. Deze heren bleken er banrechten te bezitten, wat voor de meeste inwoners betekende dat ze o.a. verplicht waren om het bier – dat lange tijd als vervanger van het (onzuivere) water diende – in het Panhuis te laten brouwen en het koren op de Bovenste Molen te laten malen. Zelfs het verrichten van herendiensten blijkt met de ban-rechten samen te hangen.

Met aanvullend literatuuronderzoek is geprobeerd te achterhalen hoe de gevonden resultaten in tijd en samenhang geplaatst kunnen worden.

Ets van de Bovenste Molen (Wolfsmolen)

Hieruit kwam o.a. naar voren dat het ontstaan van de Wittemse  banrechten samenhangt met de schenkingen van goederen in Epen, Mechelen, Wittem en Eys aan plaatselijke heren.

Vrijwel elke jaarrekening verhaalt (veel) over de lotgevallen van het kasteel van Wittem, zelfs zoveel, dat die in dit kader niet allemaal konden worden bestudeerd en dus een apart onderzoek vereisen.

Hoeve Lanterne in Wahlwiller.

NEVENVONDSTEN

De bewoners van het kasteel komen ook aan bod. Zo vermelden de rekeningen enkele minder bekende bijzonderheden  over bijvoorbeeld Apollonia van der Marck, echtgenote van Dirk van Pallandt en in tweede huwelijk van Erkinger II van Schwarzenberg. Zij blijkt een tante te zijn van de bekende Luikse prins-bisschop Everard van der Marck en werd naast haar tweede echtgenoot in de kerk van Mechelen begraven.

Zeer interessant is het verhaal over Anna van Culemborg in samenhang met de koningskroning van de latere keizer Karel V in Aken (oktober 1520).

Het kasteel van Wittem, getekend in 1613.

Ook bleek dat de heren van Wittem al in de vijftiende eeuw jaarlijks wijn doneerden aan de hemeldragers in de processies van Epen, Mechelen en Eys en dat ze vanaf het begin van de zestiende eeuw eveneens jaarlijks een ton bier schonken aan de plaatselijke schutterijen, een voorbeeld dat werd nagevolgd door de commandeur van de Mechelse Johannieters.

Het Wijnhuis in Partij

INKOMSTEN EN UITGAVEN

Natuurlijk vermelden de rentmeesters in hun jaarrekeningen wat er aan geld en goederen binnenkwam en waar dat alles aan uitgegeven werd. Zij waren het ook die het geld van de inwoners moesten innen in de vorm van jaarpacht, erfpacht, haefstoot (met bijzondere aandacht voor die van Nijswiller), heergewaden, orlof, tienden enz. Dat was geen gemakkelijke taak in een tijd dat er in dit gebied vrijwel voortdurend oorlog werd gevoerd door soldaten die rondzwierven omdat ze moesten leven van wat ze in de omgeving te pakken konden krijgen.

Uitgegeven werd het geld in eerste instantie natuurlijk aan het onderhoud van de heren zelf, maar vervolgens ook aan de vaklieden die werkzaamheden verrichtten in en aan de gebouwen die hun eigendom waren.

Verder werden de slotkapel bij het kasteel en het gasthuis in Gulpen (er was ook nog een gasthuis aan de Hilleshagerweg in Mechelen) ervan onderhouden.

Het Vrijthof in Wahlwiller.

Kerkmeesters in Mechelen en Wahlwiller ontvingen eveneens een (klein) deel van de inkomsten om aan de armen in hun parochie uit te delen en zelfs voor bede-laars die aan de poorten van het kasteel aanklopten, werd jaarlijks een hoeveel-heid graan gereserveerd.

Soms, als ze tevens drost waren,  moesten ze ook rechtspreken, boetes opleggen en beslissen wat er met o.a. vondelingen diende te gebeuren.

Hoeve Grunnevig in Nijswiller.

Verder werpt het boek licht op de rent-meesters zelf: wie waren ze? Wat waren hun taken? Welke eisen werden aan hen gesteld? Wat verdienden ze?

EINDE BROUWERIJ

De rekeningen stoppen enkele jaren na de komst van de Fransen in 1794 omdat de bezittingen van de Van Plettenbergs, de toenmalige heren van Wittem, werden genationaliseerd en vervolgens verkocht.

Dat betekende ook het einde van de ban-echten, iets wat toevallig samenviel met het einde van het Panhuis als brouwerij. In dat gebouw kwamen twee woningen, een aantal dat nu is uitgebreid tot zeven.

Hoe dat alles in zijn werk ging, kunt u lezen in dit boek van ruim 400 pagina’s met evenzovele afbeeldingen, waaronder een interessante reconstructie van het oude Panhuis en een aantal niet eerder gepubliceerde etsen.

Bovendien is er ten behoeve van de genealogen naar gestreefd zoveel moge-lijk namen – uit met name de zestiende en zeventiende eeuw – te vermelden. Hiervan is een naamlijst samengesteld die via Facebook en het internet te raadplegen is.

NASLAGWERK

Op die manier is het boek een naslagwerk geworden voor de geschiedenis van de voormalige heerlijkheid, de latere gemeente, Wittem.

Reconstructie van het oude Panhuis (straatkant).

Daarin komen behalve het Panhuis en de Bovenste Molen ook het Wijnhuis van Partij, de kasteelhoeve van Wittem en de van Wittem afhankelijke boerderijen Lanterne te Wahlwiller, Hommerich in Partij, Berghem in Gulpen, Schulsberg in Nijswiller en vele andere uitvoerig aan bod.

Steen op de Boerenberg in Eys, ter herinnering aan de schenking van Eys en Wittem aan de Luikse abdij van St-Jacobus.

TE KOOP

Het boek is verkrijgbaar door € 25,- over te maken op rek. nr. NL85 RABO 0107925672 t.n.v. Heemkundevereniging Mechelen o.v.v. ‘Panhuis’, aangevuld met uw POSTCODE EN HUISNUMMER.

Binnen de gemeenten Gulpen-Wittem en Vaals worden de boeken gratis bezorgd. Daarbuiten gelieve u €9,– extra aan verzendkosten over te maken.